Składnia – część pierwsza

Składnia to dział gramatyki języka polskiego zajmujący się budową wypowiedzeń, a także tym jakie funkcje pełnią w zdaniu różne części mowy. Analizując wypowiedzenie, nazywamy poszczególne części zdania i ustalamy zależności pomiędzy nimi.

Wyróżniamy 5 części zdania: orzeczenie, podmiot, przydawka, dopełnienie i okolicznik.

Co trzeba wiedzieć o orzeczeniu?

Orzeczenie to najważniejsza część zdania. Bez niego w ogóle nie można mówić o zdaniu, bo wypowiedzenie bez orzeczenia jest równoważnikiem zdania a nie zdaniem.

Orzeczenie informuje o tym, co robi podmiot albo kim, czym jest, albo co się z podmiotem dzieje.

Orzeczenie jest wyrażone czasownikiem w formie osobowej. Wyróżniamy orzeczenie czasownikowe i orzeczenie imienne. 

Co trzeba wiedzieć o podmiocie?

Podmiot jest wykonawcą czynności. Najczęściej wyrażony jest rzeczownikiem w mianowniku, ale nie zawsze tak jest.

Rodzaje podmiotów: gramatyczny, logiczny, domyślny, szeregowy, towarzyszący, zbiorowy.

Co trzeba wiedzieć o przydawce?

Przydawka jest częścią zdania, która określa wyłącznie rzeczownik.

Wyróżniamy:

• Przydawkę przymiotną (jaki?)  zimna woda, piękny widok.
• Przydawkę rzeczowną (w tym samym przypadku) złodziej kieszonkowiec, sportowiec amator, sędzia kalosz.
• Przydawkę dopełniaczową (kogo? czego? czyj?) torebka mamy, koszyk malin, wiersz Mickiewicza.
• Przydawkę liczebną (ile?) sześć zeszytów, dwunastu braci.
• Przydawkę przyimkową (z czego?) sweter z wełny, serwis z porcelany, potrawka z kurczaka.

Co trzeba wiedzieć o dopełnieniu?

Dopełnienie to część zdania, która najczęściej jest określeniem czasownika, rzadziej przymiotnika lub przysłówka. Dopełnienia odpowiada na pytania wszystkich przypadków oprócz mianownika i wołacza. Wyróżniamy: dopełnienie bliższe (takie, które po przekształceniu na stronę bierna staje się podmiotem np. Strona czynna: Mama ubiera (kogo?) Kasię. Strona bierna: Kasia jest ubierana przez mamę.) i dopełnienie dalsze (nie ulega tej zmianie np. Dziecko przyglądało się (czemu?) zabawce.)

Co trzeba wiedzieć o okoliczniku?z

Okolicznik to część zdania, która określa czasownik, rzadziej przymiotnik. Wyróżniamy:

• Okolicznik czasu (kiedy?, od kiedy? do kiedy?) Pomyślę o tym jutro.
• Okolicznik miejsca (gdzie?, skąd?, dokąd?, którędy?) Ścieżka prowadziła przez las.
• Okolicznik sposobu (jak?, w jaki sposób?) Janek pisze starannie.
• Okolicznik celu (po co?, w jakim celu?) Julia biegnie po zwycięstwo.
• Okolicznik przyczyny (dlaczego?, z jakiej przyczyny?) Tomek poczerwieniał ze wstydu.
• Okolicznik warunku (pod jakim warunkiem?) Pojedziesz za zgodą rodziców.
• Okolicznik przyzwolenia (mimo czego?, mimo co?) Poszliśmy na spacer pomimo deszczu.
• Okolicznik stopnia i miary (jak bardzo?) Karol postąpił bardzo szlachetnie.

Ciąg dalszy informacji na temat składni we wpisie o analizie zdań.