Literatura jest jednym ze składników budujących tożsamość narodową. Łączy nas nie tylko historia, tradycja czy język, ale także ważne książki, z którymi utożsamiamy się jako naród. A książką, którą uznaje się za szczególnie ważną jest epopeja. I tak Grecy mają „Iliadę” i Odyseję”, Francuzi „Pieśń o Rolandzie”, Niemcy „Pieśń o Nibelungach”, Anglicy „Beowulfa”, Rosjanie „Słowo o wyprawie Igora”, a Polacy „Pana Tadeusza”.
Epos albo epopeja to gatunek wywodzący się ze starożytności. Do jego podstawowych cech należą:
- wierszowana forma,
- podział na części,
- wielowątkowość, liczne opisy i dygresje czyli odejścia od głównego wątku,
- bogaty w środki stylistyczne język (np. porównania homeryckie),
- wszechwiedzący narrator,
- ukazanie losów bohaterów na tle ważnych, przełomowych wydarzeń,
- ukazanie ingerencji bogów w losy bohaterów.
Przyjrzyjmy się stronie tytułowej „Pana Tadeusza”. Już tutaj znajdziemy dowody na to, że mamy do czynienia z epopeją:
- wierszowana forma („we dwunastu księgach wierszem” – cały utwór napisany jest trzynastozgłoskowcem ze średniówką po siódmej sylabie. Oznacza to, że wszystkie niemalże wersy zawierają 13 sylab czyli zgłosek i oczywiście się rymują),
- podział na części („we dwunastu księgach”),
- ukazanie losów bohaterów na tle ważnych wydarzeń („Historia szlachecka z roku 1811 i 1812” – bohaterem zbiorowym eposu jest szlachta polska wiążąca nadzieje na odzyskanie niepodległości z Napoleonem Bonaparte, który w tym właśnie czasie zaatakował naszego zaborcę – Rosję).
Warto tu nadmienić, że słowo zajazd oznacza zbrojną napaść. Zajazdy były na Litwie czasem sposobem na egzekwowanie prawa. I taka właśnie napaść na Sędziego została w eposie Mickiewicza przedstawiona.
A co z pozostałymi cechami eposu? I one także zostały zachowane:
- wielowątkowość (wątek patriotyczny osnuty wokół księdza Robaka, który przygotowywał powstanie na Litwie, wątek miłosny – Zosia i Tadeusz, intryga Telimeny, wątek obyczajowy, którego osią jest spór o zamek pomiędzy Hrabią i Sędzią), liczne opisy np. przyroda, wygląd dworu, zamku, zaścianka Dobrzyńskich, dygresje i odejścia od głównego wątku -opowieści bohaterów np. Telimeny o prawie i zwyczajach rosyjskich, Hrabiego o pięknie włoskiej przyrody, spór o Kusego i Sokoła, opowieść Gerwazego o tragedii Horeszków,
- bogaty język, liczne środki poetyckie np. metafory, epitety, apostrofy, porównania homeryckie:
- wszechwiedzący narrator (jedynie w Inwokacji i epilogu występuje narrator w pierwszej osobie, w całym utworze przeważa zdecydowanie narracja trzecioosobowa),
- ukazanie ingerencji bogów w losy bohaterów (ten pierwiastek można odnaleźć w Inwokacji, gdzie osoba mówiąca wyraża nadzieję na cud odzyskania wolności przez Polskę, tak jak on sam doświadczył cudu w dzieciństwie, gdy za wstawiennictwem Matki Boskiej odzyskał zdrowie).
