To utarte, utrwalone w języku połączenia wyrazów, których nie odczytujemy dosłownie tylko w przenośni. Nie można zamieniać, ani dowolnie przestawiać wyrazów w stałym związku frazeologicznym. Na przykład powiedzenie „mieć ciężki orzech do zgryzienia” jest błędem językowym, ponieważ orzech w tym związku jest „twardy” a nie „ciężki”. Ciężki może być na przykład los polonisty sprawdzającego wypracowania z takimi błędami. W tak zwanych związkach łączliwych, czyli takich, które nie są mocno utrwalone w języku, dozwolona jest wymienność składników np. pracowity jak pszczółka, mrówka; silny jak koń, byk, tur; wielki jak dąb, szafa.

Podział frazeologizmów

1. Wyrażenia

To połączenie rzeczownika z określeniem np. syzyfowa praca, dantejskie sceny, biały kruk, cicha woda, kozioł ofiarny, gwóźdź do trumny, kość niezgody, hiobowa wieść itd.

2. Zwroty

To połączenie czasownika z określeniem np. brać nogi za pas, grać pierwsze skrzypce, umywać ręce, mieć węża w kieszeni, rzucać mięsem, spiec raka, kłamać jak z nut itd.

3. Frazy

To zdania lub równoważniki zdań. Często są to przysłowia, sentencje, aforyzmy np. Póty dzban wodę nosi, póki się ucho nie urwie. Kto pod kim dołki kopie, ten sam w nie wpada. Gdzie dwóch się bije, tam trzeci korzysta. Komu w drogę, temu czas. Gość w dom, Bóg w dom. itd.

Źródła frazeologizmów

Jest wiele źródeł związków frazeologicznych. Ich prawdziwą kopalnią jest Biblia i mitologia, ale również inne utwory literackie, filmy,  historia czy życie codzienne.

Trudne frazeologizmy

Niektóre frazeologizmy są tak mocno utrwalone, że stosujemy je, nie wiedząc dokładnie, co oznaczają, ani skąd się wzięły. Na przykład staromodny zwrot „smalić cholewki” oznacza zalecać się do kogoś, starać o względy, a wziął się od czynności uczerniania obuwia przed spotkaniem z panną. Dawniej robiło się to przy pomocy pasty z tłuszczu zmieszanego z sadzą bądź osmalało cholewki nad ogniem. Innym przykładem może być „odłożyć coś do lamusa”, czyli zapomnieć o czymś, bo jest już przestarzałe i nikomu niepotrzebne. Mało kto wie, czym na dobrą sprawę jest ten lamus. Słowo to współcześnie używane jest raczej jako formuła obraźliwa, ale lamusem zwano dawniej po prostu składzik, pomieszczenie na stare, nieużywane czy niepotrzebne sprzęty. Samo słowo nie przetrwało, jest archaizmem, ale funkcjonuje w języku jako składnik frazeologizmu.

Językowa żonglerka

Pisarze i poeci często celowo przekształcają znane powiedzenia, by osiągnąć  artystyczny efekt.

Pukam do drzwi kamienia.
– To ja, wpuść mnie.
Chcę wejść do twego wnętrza,
rozejrzeć się dokoła,
nabrać ciebie jak tchu.

– Odejdź – mówi kamień. –
Jestem szczelnie zamknięty.
Nawet rozbite na części
będziemy szczelnie zamknięte.
Nawet starte na piasek
nie wpuścimy nikogo.

/fragment wiersza W.Szymborskiej „Rozmowa z kamieniem”/

W tym utworze odnajdujemy nawiązania do frazeologizmów „kamienne serce” czyli serce zimne, nieczułe, „być rozbitym” czyli być w złej kondycji psychicznej oraz „zetrzeć kogoś/coś w proch” czyli zniszczyć całkowicie, unicestwić.  Dostrzeżenie tych związków pozwala na szersze możliwości interpretacyjne wiersza.

A oto przykład poezji z odzysku, wiersza „wydobytego” przez mojego ucznia z fragmentu prozy i luźno związanego z frazeologizmem:

Król Itaki

zarechotał

w jedyne oko Cyklopa

– to taka starożytne wersja „zaśmiać się komuś w twarz” 😀