Konstrukcja świata przedstawionego w „Quo vadis”
Świat przedstawiony każdej powieści składa się z kilku elementów. Są nimi czas, miejsca wydarzeń, bohaterowie i wydarzenia wokół nich osnute. Akcja „Quo vadis” rozgrywa się w czasach panowania cesarza Nerona (63-68r.) w Rzymie. Bohaterowie pochodzą z dwóch skontrastowanych ze sobą światów: pogańskiego i chrześcijańskiego. Wydarzenia przedstawiają narodziny chrześcijaństwa oraz upadek pogańskiego Rzymu. Na tym tle Sienkiewicz przedstawia losy miłości Winicjusza i Ligii.
Jeśli znamy inne powieści historyczne Sienkiewicza z łatwością zauważymy ich wspólne cechy. Można by stworzyć instrukcję pisania takiego utworu:
- Weź dwie skonfliktowane grupy ludzi (poganie-chrześcijanie, Rycerstwo polskie-Krzyżacy, Polacy-Szwedzi itp.) i pokaż ich walkę na tle ważnych wydarzeń historycznych.
- Jedną z grup (wiadomo którą – naszych) przedstaw w pozytywnym świetle, a drugą odmaluj w najczarniejszych barwach, wywlekając najgorsze cechy.
- Wprowadź element uniwersalny czyli trudną, lecz od samego początku wielką miłość, która pomimo wielu przeszkód w końcu zwycięży (Winicjusz i Ligia, Zbyszko i Danuśka, i… Jagienka, dzięki której był jednak miłosny happy end, Kmicic i Oleńka z „Potopu”)
- Przełam stereotypy poprzez pokazanie nadziei na zmianę w przypadku bohatera z „obozu wrogów” (Winicjusz, który został chrześcijaninem czy Chilon Chilonides, który przechodzi głęboką przemianę wewnętrzną i poświęca swoje życie w obronie wartości, którym wcześniej się przeciwstawiał)
- Pokaż, że zło ucieleśnione w tzw. czarnym charakterze zostaje ukarane (Neron, Zygfryd de Löwe z „Krzyżaków”)
- Poświęć pozytywnego bohatera, ale niech jego śmierć będzie lekka bądź bohaterska (Petroniusz – popełnia samobójstwo w towarzystwie kochanej Eunice, święty Piotr ginie męczeńską śmiercią, dając dowód swojej wiary, Danuśka – umiera, ale nie w niewoli krzyżackiej tylko blisko ukochanego rycerza, Michał Wołodyjowski – ginie bohaterską śmiercią, wysadzając się w twierdzy w Kamieńcu Podolskim)
- Podkreśl militarne bądź duchowe zwycięstwo pozytywnych bohaterów (triumf wiary chrześcijańskiej, zwycięstwo pod Grunwaldem).
Z pewnością można by jeszcze budować tę instrukcję, ale już na tym etapie widać wiele podobieństw w konstrukcji światów przedstawionych sienkiewiczowskich powieści.
Gatunek i znaczenie tytułu
„Quo vadis” to powieść historyczna napisana „ku pokrzepieniu serc”. Prześladowania pierwszych chrześcijan i ich duchowe zwycięstwo nad tyranią Nerona budziło skojarzenia z trudną sytuacją Polski pod zaborami, miało dawać nadzieję na odzyskanie niepodległości i wzmocnić wolę przetrwania. Podobne znaczenie i cel miały inne powieści Sienkiewicza.
Słowa Quo vadis, Domine? (Dokąd idziesz, Panie?) wypowiada w powieści święty Piotr, który podczas ucieczki przed prześladowaniami spotyka na swej drodze Chrystusa. Pan odpowiada mu, że idzie do Rzymu, by być razem z wiernymi, skoro Jego uczeń ich opuszcza. Słowa te sprawiają, że Piotr decyduje się wrócić do Rzymu, gdzie ginie męczeńską śmiercią.
Główne wątki w Quo vadis
- Prześladowanie chrześcijan i walka dobra ze złem
Chrześcijanie ukazani w powieści kierują się zasadami wiary, z których najważniejszą jest miłość bliźniego. Spotykają się w katakumbach, gdzie św. Piotr opowiada o życiu Chrystusa. Wyznawców przybywa, co wydaje się groźne dla pogan. Zaczynaja się prześladowania, które apogeum osiągają podczas igrzysk, gdzie wyznawcy Chrystusa giną rozszarpywani przez dzikie zwierzęta albo na krzyżu.
W tej grupie znajduje się Ligia (Kalina) – córka króla północnego plemienia Ligów, zakładniczka wychowywana przez rzymskich patrycjuszy. Dziewczyna jest ucieleśnieniem wszelkich cnót. Jest piękna, delikatna, lecz niezłomna, zdolna do najgorętszej miłości i największych poświęceń. Ideał. Miała zginąć na arenie podczas igrzysk, lecz została uratowana przez Ursusa, siłacza, który gołymi rękami skręcił kark byka. Widowisko tak spodobało się publiczności, że Neron pod jej naciskiem musiał ułaskawić zakładniczkę. Bohaterami historycznymi są tutaj św. Piotr i św. Paweł – uczniowie Chrystusa. Do drugoplanowych bohaterów należy Glaukus, chrześcijański medyk, zdradzony kiedyś przez Chilona Chilonidesa i sprzedany w niewolę. Jest dobry i miłosierny. Wybacza swojemu oprawcy. Ginie za wiarę męczeńską śmiercią, płonąc na krzyżu.
Z czasem do tej grupy dołącza Marek Winicjusz. Staje się to za sprawą miłości do Ligii, ale także dlatego że bohater, przebywając blisko chrześcijan, doświadczył dobra i miłosierdzia z ich strony, mimo że na to nie zasłużył.
Po drugiej stronie są poganie, a przede wszystkim dwór Nerona. Są to ludzie okrutni, za nic mający ludzkie życie. Wciąż knują intrygi, oddają się uciechom, kłamią i mordują. Ucieleśnieniem zła jest oczywiście Neron, zadufany w sobie kiepski poeta. Pragnie pochlebstw i poklasku. Ponadto jest szalony i bezwzględny. Każe podpalić Rzym, by pisać wiersz o płonącym mieście. Nie chce jednak ponieść konsekwencji i winę za rozpętanie żywiołu zrzuca na chrześcijan. Obiecuje wściekłemu ludowi Rzymu krwawe igrzyska, gdzie winowajcy zostaną ukarani. Obietnicy oczywiście dotrzymuje.
Wsród pogan jest pozytywny postać, która przełamuje stereotyp. Jest to Petronisz, wuj Marka Winicjusza, filozof, doradca i początkowo ulubieniec Nerona. Jest nazwany arbitrem elegancji (arbiter elegantiae). Praktykuje epikureizm czyli filozofię, zgodnie z którą szczęścia należy szukać w przyjemności. Jest człowiekiem otwartym, inteligentnym i tolerancyjnym, bo zaakceptował decyzję Marka o przyjęciu chrztu. Kiedy Petroniusz traci względy Nerona, popełnia samobójstwo. Chce odejść tak, jak żył. Podczas zabawy, hojnie obdarowuje uczestników uczty, po czym podcina sobie żyły i umiera, a wraz z nim odchodzi zakochana i wierna Eunice.
- Miłość Winicjusza i Ligii
Marek Winicjusz zakochuje się w Ligii od pierwszego wejrzenia. Jako bogaty patrycjusz jest przyzwyczajony, że zawsze otrzymuje to, czego pragnie. Tym razem jednak jego pragnienie nie zostaje zaspokojone. Ligia, mimo że także kocha Winicjusza, nie może zaakceptować sposobu jego myślenia i życia. Dla niej miłość nie jest fascynacją, ale głębszym uczuciem. Początkowo Marek chce zdobyć Ligię siłą, sprowadza na dwór Nerona, a kiedy ona ucieka, tropi ją i próbuje porwać. Na straży Ligii zawsze stoi jednak niezwyciężony Ursus. Z czasem Marek zbliża się do chrześcijan, przekonuje do ich wartości, czym zaskarbia sobie serce ukochanej. Kiedy Winicjusz zostaje ochrzczony, młodzi biorą ślub i wraz z ocalałymi chrześcijanami wyjeżdżają na Sycylię.
- Wątek obyczajowy
Dzięki niemu poznajemy życie bogatych patrycjuszy rzymskich. Żyją oni dostatnio, urządzają uczty przy bogato zastawionych stołach. Przy muzyce i winie oddają się cielesnym uciechom. Próżniacze życie na dworze Nerona jest obrazem zepsutego i chylącego się ku upadkowi świata bez moralności. Jego klęska wyraża się ostatecznie w samobójczej śmierci tyrana, cesarza Nerona.
Przeciwieństwem pogan są chrześcijanie, którzy żyją skromnie i uczciwie. Pomagają sobie nawzajem, kierują się miłością i miłosierdziem. Szanują życie, choć wyżej cenią sobie wiarę, która zapewnia życie wieczne.
- Wątek psychologiczny czyli przemiana wewnętrzna bohatera
Najbardziej czytelną przemianę przechodzi Marek Winicjusz, poganin, który przyjmuje chrzest i zaczyna kierować się zasadami wiary chrześcijańskiej. Jednak zdecydowanie bardziej dynamiczną pod tym względem postacią jest grecki filozof Chilon Chilonides. To oszust podający się za lekarza i wróżbitę. Pragnie zysku i pragnie uniknąć konsekwencji swoich złych czynów. Dawniej podstępnie zdradził Glaukusa i teraz, bojąc się, że zostanie rozpoznany, ponownie próbuje go zabić. Chilon łatwo zyskuje zaufanie chrześcijan. Jest zakłamany i przebiegły, nikt nie podejrzewa go o podłe intencje. Kiedy jednak widzi na arenie śmierć niewinnych, kiedy widzi okrutną śmierć Glauka, który po raz kolejny mu przebacza, poznaje wagę swojego grzechu. Przechodzi głęboki wstrząs. Nawraca się i umiera wraz z innymi chrześcijanami.
