Literatura to wszystkie utwory artystyczne zachowane w formie pisemnej bądź przekazywane ustnie. To dzieła kultury duchowej, które są wspaniałym świadectwem i wsparciem ludzkiej inteligencji i wrażliwości. Utwory literackie bawią, uczą, wzruszają, poszerzają horyzonty, pomagają przetrwać trudne chwile, łączą ludzi w sposób niezwykły i pomimo upływu czasu. Literatura ubogaca, warto i trzeba poznać przynajmniej podstawowe zagadnienia z nią związane.

Rodzaje literackie to liryka, epika i dramat.

Liryka

Liryka to poezja, wiersze, to możliwość podróżowania w głąb myśli i uczuć.

Ważne dla liryki pojęcia to:

• podmiot liryczny (osoba mówiąca w wierszu, ja liryczne),
• Ty liryczne (adresat wypowiedzi),
• bohater liryczny (postać będąca przedmiotem wypowiedzi),
• środki poetyckie.

Kiedy podmiot liryczny mówi o swoich uczuciach i wypowiada się w pierwszej osobie, mówimy o liryce bezpośredniej. Kiedy podmiot liryczny nie ujawnia się, a myśli, uczucia, refleksje wyraża poprzez opis zdarzenia czy zjawiska, mówimy o liryce pośredniej. Kiedy podmiot liryczny bezpośrednio zwraca się do adresata, mówimy o liryce zwrotu do adresata.

Utwory liryczne mogą, ale nie muszą być rymowane. Budowa strof może być regularna lub nieregularna. Wiersze bez rymów to wiersze białe. Specyficznym rodzajem wiersza jest wiersz różewiczowski, którego nazwa pochodzi od nazwiska poety Tadeusza Różewicza. Są to wiersze przypominające język potoczny, dialogowy, brak w nich metafor, rymów, rytmu.

Gatunki liryczne to np. fraszka, pieśń, tren, hymn. Dokładniej opisane są tutaj.

Epika

Epika to wszystkie utwory narracyjne, które opowiadają jakąś historię, przedstawiają wydarzenia.

Charakterystyczne pojęcia związane z epiką to:

• narrator (może się wypowiadać w pierwszej osobie – wtedy jest uczestnikiem opisywanych wydarzeń lub trzeciej osobie – wtedy ma pełną wiedzę o świecie przedstawionym, nie uczestniczy w opisywanych wydarzeniach),
• świat przedstawiony (czas, miejsce, bohaterowie, wydarzenia)

Utwory epickie mogą mieć formę wierszowaną (np. „Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza) lub prozatorską (np. „Krzyżacy” Henryka Sienkiewicza). Utwory epickie mogą mieć bardzo różną objętość od kilkuwersowych bajek epigramatycznych po kilkasetstronicowe powieści. Fikcja literacka czyli wymyślony przez autora świat przedstawiony może obejmować utwory realistyczne (kiedy mówią o prawdopodobnych wydarzeniach) lub fantastyczne (kiedy zawierają elementy nieprawdopodobne, fantastyczne czy magiczne postacie, miejsca, przedmioty). Literatura faktu charakterystyczna na przykład dla utworów opowiadających o sytuacjach podczas II wojny światowej opiera się na prawdziwych, a nie wymyślonych wydarzeniach.

Gatunki epickie to: bajka, nowela, powieść (np. przygodowa, historyczna, fantasy), baśń, epos, legenda, opowiadanie, powiastka filozoficzna, przypowieść, romans rycerski. Więcej na ten temat we wpisie o gatunkach epickich. 

Dramat

Dramat to utwór przeznaczony do wystawienia na scenie.

Z tym rodzajem literackim wiążą się pojęcia:

• dialogi i monologi – tekst główny,
• didaskalia – tekst poboczny,
• akt – zamknięty i spójny odcinek akcji,
• scena – część aktu wyodrębniona ze względu na występujących bohaterów,
• odsłona – część aktu wyodrębniona ze względu na przestrzeń sceniczną.

Teatr narodził się w starożytnej Grecji ok. VI w.p.n.e.  i związany był początkowo z uroczystościami religijnymi ku czci boga wina Dionizosa. Jest to patron teatru starożytnego. Złoty wiek teatru antycznego przypada na V w.p.n.e. Najważniejszymi autorami sztuk antycznych są Ajschylos, Sofokles czy Eurypides. Przedstawienie miało wówczas inną budowę niż współcześnie. Rozpoczynał je parodos (wejście chóru), potem następowało wprowadzenie do tematyki utworu – prologos, następnie epeisodion (część akcji), stasimon (komentarz chóru), kolejne fragmenty akcji przeplatane komentarzami chóru i na końcu eksodos czyli wyjście chóru. Teatr w starożytności służył nie tylko rozrywce, ale także duchowemu oczyszczeniu – katharsis. Charakterystycznym koniecznym elementem był chór. Obowiązywała również zasada trzech jedności (jedność miejsca, czasu i akcji) np. w Antygonie akcja toczy się przed pałacem Kreona, w ciągu jednego dnia i dotyczy tylko jednej kwestii a mianowicie nielegalnego pochówku Polinejkesa. W przedstawieniach grali wyłącznie mężczyźni, zaopatrzeni w maski oraz koturny.

Gatunki dramatyczne to: tragedia, komedia i dramat właściwy. Przeczytaj o tym we wpisie o gatunkach dramatycznych.