Plansza przedstawia podstawowe pojęcia związane ze słowotwórstwem: wyraz podstawowy i pochodny, parafraza słowotwórcza, formant, podstawa słowotwórcza.
Jak dokonać analizy wyrazu pochodnego?
- Ułóż parafrazę słowotwórczą.
- Wyodrębnij część wspólną wyrazu podstawowego i pochodnego – to podstawa słowotwórcza.
- Oddziel podstawę słowotwórczą od formantu.
- Wskaż ewentualne oboczności.
Przykład:
Wyraz pochodny do analizy: stolik
- Parafraza słowotwórcza: mały stół
- Podstawa słowotwórcza: stol
- Formant -ik
- Oboczności: o:ó l:ł
Co to jest rodzina wyrazów?
To grupa wyrazów mających ten sam rdzeń i połączonych wspólnym ogólnym znaczeniem np.
- kwiat, kwietnik, kwiecisty, kwiatostan, kwitnąć
- księga, książka, księgarnia, książkowy, księgarz
Wyrazy wchodzące w skład rodziny wyrazów to wyrazy pokrewne.
Jakie są formanty i ich funkcje?
- Przedrostek (prefiks) znajduje się przed podstawą słowotwórczą prze-czytać
- Przyrostek (sufiks) znajduje się za podstawą słowotwórczą głów-ka, pis-arz
- Wrostek (interfiks) znajduje się pomiędzy dwiema podstawami słowotwórczymi księg-o-zbiór
- Formant zerowy brak formantu lub wręcz jego urwanie zlew-ø (zlewać), czołg-ø (czołgać)
Formanty nadają wyrazom określone znaczenie. Mają wiele funkcji, tworzą między innymi:
-zdrobnienia pies-ek, kon-ik, żab-ka, ocz-ko,
-zgrubienia i wyrazy nacechowane negatywnie: ciel-sko, gmasz-ysko, romans-idło,
-rzeczowniki nazywające kobiety: lekar-ka, Francuz-ka,
-nazwy zawodów: lek-arz, bibliotek-arz
Co to są wyrazy złożone?
To wyrazy mające więcej niż jedną podstawę słowotwórczą
- Zrosty np. Wielkanoc, dobranocka
- Złożenia np. gwiazdozbiór (gwiazd-o-zbiór), łamigłówka (łam-i-główka), męczydusza (męcz-y-dusza), samolot (sam-o-lot) – podstawy słowotwórcze połączone wrostkami -o-, -i-, -y-
- Zestawienia – połączenie wyrazów pisanych oddzielnie, ale stanowiących jedną nazwę np. Morze Bałtyckie, Biała Podlaska, woda sodowa, panna młoda
Co to są skrótowce?
To wyrazy utworzone od pierwszych liter, głosek lub sylab pełnej nazwy instytucji, zakładu itp.
- literowce – utworzone od pierwszych liter wyrazów (wymawiamy je jak litery alfabetu) np. PZU (wymowa:pe-zet-u) (Powszechny Zakład Ubezpieczeń)
- głoskowce – utworzone od pierwszych głosek wyrazów np. ZUS (wymowa: zus) (Zakład Ubezpieczeń Społecznych)
- sylabowce – utworzone od pierwszych sylab wyrazów np. Polfa (Polska Farmacja)
- skrótowce mieszane – są kombinacjami literowców, głoskowców i sylabowców, np. CBOS (wymowa: ce-bos) (Centrum Badania Opinii Społecznej)
