Co to jest mit?

Mit to fantastyczne opowiadanie, które odwołując się do wyobraźni odbiorcy, pozwalało na wyjaśnienie nieznanych zjawisk oraz odpowiadało na ważne dla człowieka pytania np: jak powstał świat, skąd wziął się człowiek, skąd się wzięły pory roku, jakimi wartościami należy kierować się w życiu i co nas czeka po śmierci?

Mity obrazują światopogląd i system wartości ludzi antyku, ale także prezentują ponadczasowe, uniwersalne wzorce postaw, są budulcem lub motywem wielu dzieł literatury i sztuki.

Jak dzielą się mity?

• teogoniczne (o pochodzeniu bogów);

• kosmogoniczne (o pochodzeniu świata);

• antropogeniczne (o tym, skąd się wziął człowiek i jak kształtowała się jego historia);

• genealogiczne (opowiadające historie rodów i wielkich familii greckich);

• eschatologiczne (o przeznaczeniu człowieka i świata, o problemach śmierci i życiu pozagrobowym);

• soteriologiczne (o zbawieniu człowieka).

Jakie są najsłynniejsze mity greckie?

Mit o Prometeuszu

– z gliny i łez ulepił człowieka, nauczył go wielu pożytecznych rzeczy, skradł bogom ogień i podarował go człowiekowi, za co został srodze ukarany. Dzeus kazał przykuć tytana do skał Kaukazu, a wygłodniały orzeł wyjadał mu codziennie odrastającą wciąż wątrobę. Po wielu latach orła zabił Herakles i za zgodą Dzeusa uwolnił Prometeusza.

Ważne pojęcie: prometeizm – to postawa moralna wyrażająca się poświęceniem jednostki dla dobra ogółu. Jest to cecha charakterystyczna bohatera romantycznego, który chce się poświęcić dla ludzi i idei: Konrad-Gustaw z III części Dziadów Adama Mickiewicza cierpi za miliony, Kordian z dramatu Słowackiego zamierza wziąć na siebie zbrodnię królobójstwa, Hrabia Henryk z Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego oddaje życie w walce o ideały swojej klasy społecznej – arystokracji.

Biorąc pod uwagę stworzenie człowieka i nadanie mu władzy nad ziemią, Prometeusza można porównać z Bogiem ze Starego Testamentu, ale jeśli skupimy się na wartościach takich jak miłość i pełne poświęcenie dla człowieka, skojarzy nam się oczywiście Jezus Chrystus – wzniosły przykład mesjanizmu na rzecz ludzi. Dobrze jest pamiętać o istotnej różnicy: Prometeusz buntował się przeciwko bogom, a Chrystus wypełniał wolę Boga. Prometeusz w naszym kręgu kulturowym jest ciekawą postacią z mitologii greckiej, a Chrystus jest sacrum, postacią ważną w wierze chrześcijan i przedmiotem kultu religijnego.

Mit o Dedalu

– wynalazcy, budowniczym labiryntu dla Minotaura i jego synu, idealiście Ikarze, który leciał zbyt blisko słońca, stopił wosk swoich skonstruowanych przez ojca skrzydeł i spadł do morza.

Mit ten obrazuje odwieczne dążenie człowieka do słońca – marzeń ponad rozsądek, do ryzyka dla spełnienia swoich ideałów. Ikar uosabia postawę młodzieńczą, entuzjastyczną, skłonną do ryzyka. Dedala charakteryzuje postawa rozsądna, bezpieczna. To on był zdolnym konstruktorem, tęsknił za ojczyzną, szukał sposobu, by do niej powrócić i osiągnął zamierzony cel. Dedal jest racjonalistą, potrafi przewidzieć skutki działań. Jednak jak z goryczą pisze Ernest Bryll: „Wciąż o Ikarach głoszą, choć doleciał Dedal”. No tak… Ikar – idealista, szaleniec, marzyciel jest obiektem zachwytu wielu pokoleń.

Do mitu o Dedalu i Ikarze nawiązał m.in. Ernest Bryll w wierszu Wciąż o Ikarach głoszą, Zbigniew Herbert w wierszu Dedal i Ikar, Tadeusz Różewicz w wierszu Prawa i obowiązki, Jarosław Iwaszkiewicz w opowiadaniu Ikar.

Mit o Syzyfie

Syzyf to ulubieniec bogów, niezwykle inteligentny król Koryntu, który chciał oszukać przeznaczenie i żyć wiecznie. Za uwięzienie bożka śmierci Tanatosa został skazany na niekończącą się pracę, która polegała na wtaczaniu ciężkiego głazu pod górę. Syzyfowa praca oznacza mozolny, lecz bezowocny trud.

Do tego mitu nawiązuje Stefan Żeromski w powieści Syzyfowe prace. Syzyfową pracą można nazwać trud zaborców, którym nie udało się mimo stosowania najróżniejszych metod zawładnąć duszami polskich uczniów. Istnieje też druga interpretacja tytułu powieści, a w niej trud, upór i wytrwałość Syzyfa we wtaczaniu głazu porównuje się z wysiłkiem młodzieży polskiej walczącej z zaborcą.

Mit o Labdakidach

– dzieje rodu króla Teb Lajosa. Wyrocznia wywróżyła mu, że zabije go jego syn, który później ożeni się z własną matką Jokastą i doczeka się z nią dzieci. Aby oszukać przeznaczenie Lajos każe przebić stopy nowonarodzonego syna (Ojdipus – Edyp –  znaczy opuchłonogi) i porzuca go w górach. Edyp ocalał i został wychowany przez władcę Krety. W końcu i on poznaje przepowiednię i także próbuje uniknąć przeznaczenia, nie znając prawdy o swoim pochodzeniu. Wyrusza do Teb, po drodze spotyka Lajosa. Nie wiedząc, że to jego prawdziwy ojciec, zabija go w wyniku kłótni. W Tebach pokonuje Sfinksa, a nagrodą za ten czyn jest ręka królowej – Jokasty. Edyp żeni się więc z własną matką. Na świat przychodzą ich dzieci: Eteokles, Polinejkes, Antygona i Ismena. Ale choć początkowo wszystko układa się dobrze, nad Tebami wisi klątwa bogów i miasto zaczynają nawiedzać klęski. Wieszcz Tejrezjasz odkrywa Edypowi prawdę o ojcobójstwie i kazirodztwie. Zrozpaczona Jokasta wiesza się, a Edyp oślepia się i wyrusza na tułaczkę. Towarzyszy mu tylko Antygona – wzór córki i siostry. W Tebach zostają Eteokles i Polinejkes, którzy umówili się, że będą rządzić na zmianę. Pierwszy był Eteokles. Po roku miał ustąpić bratu, ale nie chciał i wygnał go z Teb. Polinejkes znalazł gościnę u króla Argos, ożenił się z jego córką i namówił na wojnę przeciw Tebom. Polinejkes i Eteokles zginęli w bratobójczej walce. Na tronie w zwycięskich Tebach zasiadł Kreon, brat Jokasty. Zakazał on grzebać ciało zdrajcy Polinejkesa. Antygona sprzeciwiła się zakazowi Kreona i własnymi rękami pochowała brata. Król kazał ją za to zamurować w piwnicy. Tam popełniła samobójstwo.

Mit ten stał się inspiracją dla wielu dzieł m.in. tragedii Sofoklesa Antygona czy Król Edyp. Także w filmie Andrzeja Wajdy Katyń znajdziemy nawiązanie do losów Antygony – chęć upamiętnienia ofiary sowieckiej zbrodni porucznika pilota przez siostrę mimo wyraźnego zakazu bolszewickich władz.

Ważne pojęcia:

fatum – ślepy los, którego nie da się uniknąć, to on kieruje ludzkim życiem.

ironia tragiczna – konieczność i nieodwołalność zdarzeń, które mają nastąpić.

konflikt tragiczny – konflikt między prawem boskim (konieczność grzebania zwłok) a prawem państwowym (zakaz Kreona) – niezależnie od wyboru jednej czy drugiej racji jego konsekwencje muszą być tragiczne.

Mit o Narcyzie

– bohater tego mitu, ujrzawszy w lustrze wody swoje odbicie, pokochał sam siebie. Była to kara Afrodyty za wzgardzenie uczuciem nimfy Echo. Miłość do samego siebie doprowadziła Narcyza do rozpaczy i do śmierci. Bohater ten stał się symbolem próżności.

Ważne pojęcie: narcyzm – terminu tego użył jako pierwszy Zygmunt Freud, określa on negatywną, egocentryczną postawę.

Narcyz to także człowiek znajdujący się w tragicznym położeniu, poszukujący własnej tożsamości. Nawiązania do tego mitu odnajdujemy w Żonie modnej Ignacego Krasickiego, balladzie Rękawiczka Fryderyka Schillera. Postawą narcystyczną cechuje się Izabela Łęcka z Lalki Prusa, tytułowy bohater Portretu Doriana Graya Oscara Wilde’a czy córki tytułowego bohatera powieści Ojciec Goriot Honoriusz Balzaca.

Mit o Orfeuszu i Eurydyce

– mit ten opowiada o trackim śpiewaku Orfeuszu, który udał się do Hadesu, aby odzyskać ukochaną, zmarłą żonę Eurydykę. Orfeusz tak pięknie grał na lutni, że wszystko, co żyło, zbierało się wokół, by go słuchać. W jego muzyce zasłuchał się przewoźnik Charon, zasłuchał Cerber, a wzruszony Hades obiecał oddać Eurydykę, która zmarła ukąszona przez żmiję. Był jednak warunek: Orfeusz nie mógł obejrzeć się za siebie. Niestety tak pragnął zobaczyć ukochaną, że o warunku zapomniał i stracił ja na zawsze. Sam błąkał się później po świecie, śpiewając o swej rozpaczy. Zginął rozszarpany przez rozszalałe bachantki.

Orfeusz symbolizuje doskonałość miłości, ale przede wszystkim doskonałość muzyki, sztuki.

Mit o Niobe

– matka siedmiu synów i siedmiu córek uważała się za lepszą od Latony, która urodziła tylko Apollina i Artemidę. Boskie dzieci zabiły potomstwo Niobe, której imię stało się synonimem matki rozpaczającej po stracie dzieci.

Swój poemat poświęcił Niobe m.in. Konstanty Ildefons Gałczyński.

Mit o Pigmalionie i Galatei

To jeden z piękniejszych mitów mówiących o miłości. Utalentowany artystycznie król Cypru stworzył rzeźbę, posąg tak pięknej kobiety, że zakochał się w nim bez pamięci. Cierpiał, wiedząc o beznadziejności uczucia do marmurowego posągu. Zlitowała się nad nim Afrodyta, która ożywiła rzeźbę. Galatea została żoną Pigmaliona.

W sztuce G.B. Shawa Pigmalion językoznawca Higgins zakłada, że uda mu się prostą kwiaciarkę zamienić w damę. Uczy dziewczynę wymowy i manier i nie myśli, jak to wpłynie na jego życie. Tworzy osobowość drugiego człowieka, jak Pigmalion stworzył rzeźbę.

Mit o Heraklesie

Herakles jako syn Dzeusa i śmiertelniczki Alkmeny był obdarzony nadludzką siłą. Całe życie prześladowała go zazdrosna Hera.  Za zabicie żony i dzieci został skazany na służbę u Eurysteusza, który zlecił mu wykonanie dwunastu prac. Wśród nich było na przykład czyszczenie stajni Augiasza, upolowanie dzika z Erymantu czy porwanie z podziemi psa Cerbera.

Motyw ten wykorzystała Agatha Christie w powieści detektywistycznej Dwanaście prac Herkulesa.  Do tej postaci nawiązywał także Adam Mickiewicz w Odzie do młodości:

Dzieckiem w kolebce kto łeb urwał

Hydrze,

Ten młody zdusi Centaury,

Piekłu ofiarę wydrze,

Do nieba pójdzie po laury.

 

Istnieje jeszcze wiele mitów. Warto przypomnieć sobie także mit o stworzeniu świata, mit o Amorze i Psyche, o puszce Pandory, z której wypuszczono wszystkie nieszczęścia trapiące ludzkość, mit o Apollu i Marsjaszu, mit o Nike czy mit o Labiryncie i Tezeuszu

Mity są źródłem wielu związków frazeologicznych i tematem licznych aluzji literackich. Bez ich znajomości analiza i interpretacja wielu utworów jest trudna lub wręcz niemożliwa.