Jeżeli całą historię kultury i literatury kręgu śródziemnomorskiego wyobrazimy sobie jako wielką księgę, to starożytność czy inaczej antyk będzie jej pierwszym rozdziałem. To okres, lekko licząc, 11 wieków, z których za najbardziej klasyczny uważa się V w. p.n.e. To wtedy wyklarowały się wzorce naszej kultury. Classicus oznacza doskonały, pierwszorzędny, wzorowy. Najważniejsze klasyczne ideały to harmonia, spokój, uporządkowanie. W sztuce królowały proporcja i mimesis czyli wierne odtwarzanie rzeczywistości. Człowiekowi powinny towarzyszyć równowaga i umiar. „Chwytaj dzień”, ciesz się życiem, bo umyka, ale także zachowaj stoicki spokój wobec przeciwności losu, nie popadaj w skrajności. Fortuna kołem się toczy, co oznacza zmienne koleje losu, a życie ludzkie określone jest przez fatum – ślepy los.

Antyk często jest punktem odniesienia dla późniejszych epok. Podaje wzory, które można kontynuować (neoklasycyzm) bądź dyskutować z nimi i je zmieniać.

Przyszłe pokolenia będą nas podziwiać tak, jak podziwiają nas nasi współcześni.

Perykles (V w.p.n.e.)

Periodyzacja i wybrane osobowości antyku

W Grecji:

okres archaiczny (od VIII do początku V w.p.n.e.)

1. • Homer – żył w VIII w.p.n.e., stworzył Iliadę i Odyseję. 
   • Safona – poetka grecka, mieszkała na wyspie Lesbos, gdzie prowadziła szkołę dla dziewcząt. Do nich kierowała większość swych utworów niepozbawionych erotyzmu. Legenda głosi, że była nieszczęśliwie zakochana w poecie Alkajosie, a według innej legendy rzuciła się ze skały do morza, by uleczyć się z miłości do przewoźnika Faona, i tak zginęła.
   • Ezop – niewolnik, twórca bajki zwierzęcej.
     

     okres klasyczny (V-IV w.p.n.e.)

   • Ajschylos – autor sztuk antycznych, wprowadził na scenę drugiego aktora (od czasów Tespisa – ojca teatru występował jeden aktor w danym momencie akcji).
   • Sofokles – wielki twórca tragedii greckiej, autor Antygony i Króla Edypa. Należał do elity ateńskiej, pełnił funkcje państwowe i kapłańskie. Wprowadził na scenę trzeciego aktora (dotąd jednocześnie mogło występować tylko dwóch).
   • Eurypides – dramatopisarz ateński, twórca, który wprowadził szereg innowacji w teatrze: ograniczył udział chóru, używał wyrafinowanych maszyn scenicznych (deus ex machina – maszyna, dzięki której aktor grający boga mógł „sfrunąć” na scenę na linie).
   • Arystofanes – twórca komedii.
   • Sokrates – wielki filozof ateński, uważany za dziwaka, nauczający na ulicach, kojarzony z nieznośną żoną Ksantypą i haniebnym procesem, gdzie został oskarżony o bluźnierstwa i demoralizację młodzieży. Został skazany na śmierć przez wypicie trucizny zwanej cykutą. Nie skorzystał z możliwości ucieczki, honorowo poddał się karze. To on zwykł mawiać „wiem, że nic nie wiem”.
   • Platon – uczeń Sokratesa, założyciel Akademii Platońskiej, twórca idealizmu, głosił teorię o nieśmiertelności duszy.
   • Arystoteles – filozof grecki, uczeń Platona, według niego najwyższym dobrem jest szczęście, a dążąc do niego należy kierować się zasadą „złotego środka”.
   • Aspazja – bardzo piękna i bardzo mądra żona wielkiego polityka Peryklesa. Artyści, intelektualiści, politycy liczyli się z jej zdaniem. Przeciwnicy Aspazji wytoczyli jej, podobnie jak w przypadku Sokratesa, proces pod zarzutem bezbożności, udało jej się jednak z tego wybrnąć. Po śmierci Peryklesa wyszła za innego polityka, Lizyklesa, co od razu zapewniło mu karierę.
     

     okres hellenistyczny (330-30 r.p.n.e.)

   • Teokryt – grecki poeta uważany za twórcę sielanki – gatunku przedstawiającego w sposób wyidealizowany uroki wiejskiego życia.

     

     W Rzymie:

     okres archaiczny(240-80 r.p.n.e.) – początki literatury

     okres cyceroński (80-30 r.p.n.e.)

• Cyceron –  pisarz, mówca, polityk, dowódca wojskowy, filozof, prawnik i kapłan rzymski. Jego mowy, listy oraz teksty na temat retoryki i filozofii, uważane są za normę językową prozy łacińskiej.
• Juliusz Cezar – wielki wódz rzymski, polityk, wielokrotny triumfator, twórca potęgi Rzymu od Egiptu po dzisiejszą Hiszpanię. Uważany za półboga. Od jego rodowego przydomka Cezar wywiedziono słowo cesarz – władca absolutny. Mówca i pisarz. Został zamordowany w senacie w słynne idy marcowe (święto środka miesiąca marca obchodzone na cześć boga wojny Marsa) przez spiskowców z Brutusem na czele, którego uważał za swojego przyjaciela. Umierając, miał powiedzieć: „I ty Brutusie, przeciwko mnie?”
  

  okres augustowski (30 r.p.n.e. – 14 r.n.e.)

• Horacy – wielki poeta rzymski, stworzył m.in. Carmina, czyli Pieśni (ody), na których wzorowały się całe pokolenia – tłumaczył je Jan Kochanowski. Propagował epikureizm (carpe diem-chwytaj dzień), ideę umiaru i złotego środka (aurea mediocritas). Rozpropagował mit nieśmiertelnego poety (non omnis moriar – nie wszystek umrę). Horacemu przypisuje się słowa : Dulce et decorum est pro patria mori! – Słodko i zaszczytnie jest umrzeć za ojczyznę!
•  Owidiusz – twórca dzieła Metamorfozy (tłumaczone jako Przemiany), w których sięgał do motywów mitologicznych, znacznie je jednak przekształcając. Owidiusz został wygnany z kraju przez cezara Augusta, zwolennika surowych obyczajów i czystości moralnej prawdopodobnie za stworzenie Sztuki kochania i Miłostek. Tęsknota za ojczyzną zaowocowała zbiorem elegii Żale.  Poeta zmarł na obczyźnie, gdyż cesarz był nieubłagany i nie zgodził się na jego powrót.
• Wergiliusz– znakomity poeta rzymski, twórca eposu Eneida. Był ogromnie popularny, nie tylko wśród współczesnych ale także później. Średniowiecze widziało w nim mędrca, astrologa, wręcz maga walczącego z demonami. Renesans i wieki późniejsze uznały go za autorytet w poezji. Dante w swojej Boskiej Komedii czyni Wergiliusza swoim Mistrzem i przewodnikiem po czyśćcu i piekle.
  

  okres cesarski (I-V w.n.e.)

• Seneka Młodszy – filozof, wychowawca cesarza Nerona, na początku jego rządów miał znaczne wpływy na dworze, potem sprawował urząd konsula. Neron zmusił go do popełnienia samobójstwa
• Tacyt – jeden z najznakomitszych historyków rzymskich
• Petroniusz – znany z powieści H. Sienkiewicza Quo vadis arbiter elegancji, który przez swój tryb życia, swobodę, a przede wszystkich pochlebstwa dla Nerona stał się autorytetem w oczach cesarza. Tacyt pisze o nim jako o człowieku, który przez dzień sypiał, zaś nocami ucztował i tworzył. Kiedy popadł w niełaskę, odebrał sobie życie, przecinając żyły. To samo uczyniła Eunice, zakochana w Petroniuszu niewolnica, bohaterka powieści Sienkiewicza.
• Marek Aureliusz – cesarz rzymski, pisarz i filozof.
• Neron – także znany z Quo vadis, krwiożerczy cesarz Rzymu (zabił m.in. przyrodniego brata, własna matkę, dwie żony Oktawię i Poppeę, wielu rzymskich patrycjuszy). Jego ofiarami stali się chrześcijanie, których oskarżył o podpalenie Rzymu i mordował na arenie na najbardziej wymyślne sposoby. Neron zapisał się także na kartach literatury jako jeden z … najsłabszych poetów. Nietrudno się domyślić, co przytrafiło się jego ówczesnym krytykom.